Sport voor sociaal-emotionele ontwikkeling bij kinderen met autisme

Er is al veel geschreven over het autismevriendelijk maken van sport (1,2). Sport kan echter meer betekenis hebben dan alleen sportdeelname als doel op zich (3,4,5). Het huidige onderzoek bestudeert op welke manier sport de sociaal-emotionele ontwikkeling bij kinderen* met autisme zou kunnen stimuleren. Op het moment is er debat gaande tussen de gezondheidzorg, jeugdzorg en sport over de betekenis van de term ‘werkzame elementen’, en Kenniscentrum Sport is hierbij betrokken. In het huidige onderzoek wordt met de term bedoeld: ‘de handelingen en factoren die bijdragen aan het behalen van een bepaald doel voor een specifieke doelgroep’. Het onderzoek draagt daarmee bij aan de zoektocht naar ‘mogelijk werkzame elementen’ in de sport. Dit artikel is een tussenevaluatie op basis van literatuuronderzoek over de mogelijk werkzame elementen waar de sporttrainer gebruik van kan maken om de sociaal-emotionele ontwikkeling bij kinderen met autisme te stimuleren. Deze mogelijke werkzame elementen vertalen zich in handreikingen voor trainers en hulpverleners om op een passende manier sport- en beweegactiviteiten te kunnen bieden aan kinderen met autisme. Afstemming is hierbij het sleutelwoord en dat kan alleen bereikt worden met de nodige kennis.

* Voor de leesbaarheid is ‘kinderen’ in het hele documenten bedoeld als ‘kinderen en jongeren tot 23 jaar’.

Wat is autisme?

Voor de sporttrainer is het belangrijk om te weten dat Autisme Spectrum Stoornis een ontwikkelingsstoornis is die zich vooral kenmerkt door beperkingen in sociale interactie, communicatie en regelmatig ook in de motoriek (6). Daarnaast vertonen kinderen met autisme stereotype gedrag en hebben ze beperkte interesses. Autisme uit zich op veel verschillende manieren en in verschillende mate, waardoor elk kind met autisme geheel andere gedragingen kan laten zien. De problematiek wordt mede veroorzaakt door problemen in de informatieverwerking, waardoor kinderen met autisme de omgeving als een onsamenhangend geheel ervaren. Voor kinderen met autisme is het daarom belangrijk om structuur in hun leven en duidelijkheid over de wereld om hen heen te krijgen.

Sport als kans

Waarom zou sport zo kansrijk kunnen zijn voor kinderen met autisme? Vanwege de problemen in de alledaagse communicatie met leeftijdgenoten en overprikkeling, onthouden kinderen met autisme zich sneller van fysieke activiteiten (7, 9, 11). Dit heeft consequenties voor de eigen gezondheid en participatie in de maatschappij (10). Toch geven kinderen met autisme aan behoefte te hebben aan georganiseerde en gestructureerde activiteiten (7, 13). De georganiseerde sport kan daarin voorzien (9).

Wanneer kinderen met autisme tijdens de sport met leeftijdsgenoten communiceren, gebeurt dat onder begeleiding van een trainer. Met duidelijke regels en in een gestructureerde en veilige omgeving kan een kind met autisme zijn sociale vaardigheden versterken (3, 4, 14). Wanneer er zich problemen voordoen in de communicatie, kan de trainer daar uitleg en begeleiding bij geven. Buiten school komen kinderen met autisme zo toch meer in contact met leeftijdsgenoten en kan de kans op sedentair en solitair gedrag zo verminderd worden (7, 13).

Tevens kunnen kinderen met autisme mogelijk met meer plezier verschillende vaardigheden leren, omdat het op een andere manier gaat dan in de thuissituatie of op school (T. Blom, persoonlijke communicatie, 16 november 2015). Het biedt kinderen de mogelijkheid zich te focussen op de eigen kwaliteiten en vooruitgang daarin, in plaats van op de problemen (5). Daarbij is het wel van belang om maatwerk te bieden aangezien autisme veel verschillende uitingsvormen heeft (15). De pedagogische context van de sport moet goed zijn afgestemd op het kind om ontwikkeling zo goed mogelijk te stimuleren (3). De trainer is daarin de cruciale factor (5).

Afstemming van de pedagogische sportcontext

Sport kan bijdragen aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen met autisme als de pedagogische sportcontext goed is afgestemd op het kind (3, 4, 14). Door zo een emotioneel veilig klimaat te creëren, kan het kind op een plezierige manier deelnemen aan sport en daarin positieve ervaringen opdoen. Samen met het zelfvertrouwen dat het kind hierdoor opbouwt, vormt het de basis voor ontwikkeling van andere competenties, zoals sociale vaardigheden, communicatievaardigheden en zelfregulatie, binnen de sociaal-emotionele ontwikkeling (5, 13, 31). Plezier is immers de basis voor een goede ontwikkeling.

 Om tot een goede afstemming te kunnen komen, heeft de trainer kennis nodig die bestaat uit informatie die gekoppeld wordt aan de context van de ervaring, vaardigheden en attitude van de trainer (23). De informatie moet bestaan uit de symptomen en achtergrond van autisme en de belangrijke aspecten binnen de pedagogische sportcontext voor kinderen met autisme (24). Met deze informatie kan de trainer meer ervaring opdoen en zijn vaardigheden en attitude verbeteren.

Door de juiste kennis kan structuur en duidelijkheid aangebracht worden in de invulling van de training, fysieke omgeving en communicatie (25). Dit vormt een goede basis voor de mogelijk werkzame elementen: succesmomenten creëren, gebruik van competitie en samenwerking binnen de groep bevorderen (29). Al deze aspecten samen vormen de pedagogische sportcontext en moeten afgestemd worden op de kwaliteiten van het kind. Deze afstemming kan verbeterd worden door monitoring van het gedrag en de prestaties tijdens de training (16, 18). Daarnaast moet de trainer in gesprek blijven met het kind, zijn ouders en eventueel de begeleider om een goede afstemming te kunnen bereiken (30).

Hoe meer het kind afwijkend gedrag vertoont, hoe meer aandacht besteed moet worden aan de pedagogische sportcontext om afstemming te bereiken en hoe meer er gradueel van impliciet naar expliciet wordt gewerkt aan de sociaal-emotionele vaardigheden van het kind via de sport, te zien in de SportZorg-piramide van Figuur 1.

Figuur 1. De SportZorg-piramide.

Aankomende maanden wordt onderzocht in hoeverre trainers aandacht besteden aan de genoemde aspecten van de pedagogische sportcontext en wat dit volgens de trainers heeft opgeleverd. De resultaten worden verwerkt in een adviesrapport, waarin de verbinding wordt gelegd tussen wetenschap en praktijk. In het adviesrapport wordt dieper ingegaan op de nodige kennis voor het creëren van afstemming in de pedagogische sportcontext door de trainer. Daarmee kan er een stap verder worden gekomen in de zoektocht naar de mogelijk werkzame elementen waarvan de sporttrainer gebruik kan maken om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen met autisme via de sport te stimuleren.

Het volledige artikel is te lezen op Allesoversport.nl. Hierin staat verdere informatie over:

• de bijdrage van sport aan de sociaal-emotionele ontwikkeling,
• de handreikingen voor trainers en hulpverleners
• de SportZorg-piramide
• handige en informatieve websites
• de referenties van de wetenschappelijke artikelen

Auteur: Nathalie Lallush